Mehmet Doğan:İran halısını kim dokudu?

Mehmet Doğan’ın epeydir mevcudu olmayan Türkistan Türkiye Gergefinde İran kitabının yeni baskısı çıktı.

Türkistan Türkiye Gergefinde İran, D. Mehmet Doğan’ın deneme tadında tarih ve coğrafya merkezli bir medeniyet tahlili.

Kitapta İran coğrafî olarak bir halıya benzetiliyor ve bu benzetme üzerinden bu ülke kültürünün doğudan Türkistan, batıdan Türkiye tarafından dokunduğu, derinlemesine bir tarih okumasıyla ortaya konuluyor. Tarih, edebiyat, sanat, musıki ve mimari üzerinden bakıldığında İran’ın hiç de uzağımızda olmayan bir ülke olduğu kolaylıkla anlaşılıyor.

Kitap, arka kapak yazısında şöyle tanıtılıyor:

“Bir Avrasya haritasına dikkatle bakılırsa İran’ın Türkistan (Ortaasya) ile Türkiye’ nin (Anadolu) meydana getirdiği gergefe gerilmiş bir halı etkisi uyandırdığı dikkati çekecektir. Dünyaca meşhur İran halısının hem İran’a haslığı konusu hem de kelime olarak etimolojisi ile ilgili meseleler hâlâ çözülememiştir. ‘Halı’ veya “kalı” kelimesinin Türkçe “kalmak” masdarından türediği söylenmektedir. Öyle mi, değil mi? Burada söyleyebileceğimiz, İran’ın iki câzibe merkezi arasında asırlardır dokunan büyük bir halı olduğudur. Bin yıl Türk hanedanlı devletler tarafından yönetilen İran’da dil başta olmak üzere dikkatten kaçırılan bir Türk etkisi vardır. Türkler İran halısını yüz yılarca kâh doğudan, kâh batıdan dokuyorlar. Bu dokuma işlemi sırasında tabiî olarak kendileri de dokundular.”

Bu kitap İslâm dünyasında alışkanlık ve geçişmenin asgariye indiği dönem ve öncesi (hatta sonrası) ile ilgili bir tahlil denemesi mahiyetinde. Bu denemenin Türkiye-İran, Türk ve Fars dil ve kültürleri arasındaki etkilenmeler konusunda basmakalıp hükümleri doğrulamayan sonuçlarının tartışılacağını umuyoruz.

Türkistan Türkiye Gergefinde İran kitabı, yeni yayınlanışında bazı ilavelerle genişletilmiştir.”

Kitabın daha önceki baskısı ile ilgili kitap sitelerine yansıyan bazı okuyucu değerlendirmeleri şöyle:

“Türkler Orta Asya’dan Anadolu’ya İran üzerinden geçtiler ve İslamiyeti de Araplardan çok İranlılar vasıtasıyla tanıdılar. İran asırlar boyu doğudan Türkistan, batıdan Anadolu tarafından etkilendi. D. Mehmet Doğan Türkistan-Türkiye Gergefinde İran’da bu karşılıklı etkileşimin öyküsünü anlatıyor.”

“Türkistan’dan Türkiye’ye uzanan ilişkileri İran’ı merkeze alarak inceleyen, Türk ve İran medeniyetleri arasındaki alışverişi çok çarpıcı; ama sade ve bir o kadar da sürükleyici bir şekilde ele alan hoş bir kültürel inceleme.

Türk ve İran medeniyetleri/tarihleri arasındaki ilişkileri, geçişkenlilikleri merak edenler için tavsiye edilir.”

“İran, Fars Kültürü, Şia(Caferilik) kısaca nedir ne değildir yararlanabileceğiniz bir kaynak. Tabiki kitabın yazılış amacı bu değil. İranı etkileyen iki kültürden, bölgeden bahsediyor ve İran’dan etkilenen bu kültürler. Kitap Anadolu, İran ve Türkistan(Horasan) üç ayağını ve birbirlerini nasıl etkilediğini konu alıyor. Konusunda nadir bulunan kitaplardan biri.”

“Türkiye ile İran’ın din, dil, ırk, sanat vs anlamındaki benzerliklerini ve ayrılıklarını anlatan kitap, çok güzel tahliller içeriyor. İran’ın, uzun yıllar, Osmanlı’ya karşı Avrupa’nın işini nasıl kolaylaştırdığı vurgulanıyor.”